Ο προστάτης είναι αδένας του αναπαραγωγικού συστήματος του άνδρα. Βρίσκεται ακριβώς κάτω από την ουροδόχο κύστη και εμπρός από το ορθό (το τελευταίο τμήμα του εντέρου). Έχει φυσιολογικά το μέγεθος και το σχήμα κάστανου και παράγει υγρά που αποτελούν συστατικά του σπέρματος. Στην εικόνα 1 φαίνεται η φυσιολογική τοπογραφική ανατομική του προστάτη.
Τα συμπτώματα του καρκίνου του προστάτη είναι μη ειδικά και μπορεί να αφορούν και σε άλλες παθήσεις. Τα κυριότερα από αυτά είναι:
• αδύναμη ή διακοπτόμενη ροή ούρων
• ξαφνική έπειξη (επιθυμία) για ούρηση
• συχνή ούρηση (συχνοουρία και νυκτουρία)
• δυσκολία στην έναρξη της ούρησης
• πόνος ή καύσος κατά την ούρηση
• αίμα στα ούρα ή στο σπέρμα
Όπως προαναφέρθηκε τα συμπτώματα αυτά είναι μη ειδικά και μπορεί να αφορούν σε αρκετές άλλες παθήσεις. Τυπικά εμφανίζονται στην καλοήθη υπερπλασία προστάτη κατά την οποία ο προστάτης αυξάνει σε μέγεθος και αποφράσσει την ουρήθρα που διέρχεται μέσα από αυτόν, προκαλώντας τα σχετικά συμπτώματα.
Ιστορικό και κλινική εξέταση: Λήψη αναλυτικού πλήρους ιστορικού και κλινική εξέταση του ασθενούς.
Εξέταση άιματος για τιμή PSA (ειδικό προστατικό αντιγόνο)
Δακτυλική εξέταση ορθού: δακτυλοσκόπηση από το ορθό και εξέταση δια του ορθού του προστάτη αδένα για εκτίμηση ευαισθησίας, σκληρότητας ή ανωμαλιών στο σχήμα αυτού.
Διορθικό υπερηχογράφημα: ειδική συσκευή (ηχοβολέας) σε μέγεθος δακτύλου εισέρχεται στο ορθό και γίνεται υπερηχογραφικός έλεγχος (κλασικό υπερηχογράφημα) του προστάτη αδένα και των περιπροστατικών ιστών. Κατά τη διάρκεια του διορθικού υπερηχογραφήματος με τη χρήση βελόνης γίνεται λήψη δειγμάτων (ιστοτεμαχίων) προστάτη για εξέταση στο μικροσκόπιο. Ο παθολογοανατόμος θα εξετάσει τα κύτταρα για ύπαρξη καρκινικών κυττάρων και εκτίμηση του λεγόμενου Gleason. Ο βαθμός Gleason κυμαίνεται από 2 έως 10 και θα βοηθήσει στην εκτίμηση του σταδίου της νόσου και της επιθετικότητας αυτού. Σε γενικές γραμμές, όσο πιο μικρός ο βαθμός τόσο πιο μικρό το στάδιο και μικρότερη η πιθανότητα για επέκταση της νόσου.
Με βάση την τιμή του PSA, το βαθμό Gleason και τα αποτελέσματα των εργαστηριακών εξετάσεων καθορίζεται το στάδιο της νόσου.
Υπάρχουν διάφορες θεραπείες για την αντιμετώπιση του καρκίνου του προστάτη. Οι βασικές θεραπείες είναι:
Εφαρμόζεται συνήθως σε μεγαλύτερης ηλικίας ασθενείς με συνοδά νοσήματα που δεν έχουν σημεία ή συμπτώματα της νόσου και στους οποίους η νόσος ανευρέθηκε σε τυχαίο έλεγχο τιμής PSA.
Συνίσταται σε τακτική παρακολούθηση με δακτυλική εξέταση και έλεγχο της τιμής του PSA καθώς και σε ιστολογική εξέταση με διορθικό υπερηχογράφημα όταν απαιτηθεί.
Η προσεκτική αναμονή αφορά σε τακτικό έλεγχο της κατάστασης του ασθενούς μέχρι εμφάνισης σημείων ή συμπτωμάτων της νόσου. Η θεραπεία αν χρειαστεί έχει στόχο την ανακούφιση από τα συμπτώματα και τη διατήρηση ή βελτίωση της ποιότητας ζωής του ασθενούς.
Η ενεργός παρακολούθηση αφορά σε προσεκτική παρακολούθηση της γενικής κατάστασης του ασθενούς και των εργαστηριακών εξετάσεων για ανίχνευση τυχόν προόδου της νόσου, οπότε ο ασθενής υποβάλλεται σε θεραπεία με στόχο την ίαση από τον καρκίνο.
Έχει ένδειξη σε ασθενείς καλής γενικής κατάστασης με νόσο που εντοπίζεται τοπικά στον προστάτη. Η ριζική προστατεκτομή αφορά σε χειρουργική εξαίρεση του προστάτη, των πέριξ ιστών και των σπερματοδόχων κύστεων και ανάλογα με τις ενδείξεις και των επιχώριων πυελικών λεμφαδένων. Διάφορες χειρουργικές τεχνικές μπορούν να εφαρμοστούν όπως η ανοικτή οπισθοηβική, η λαπαροσκοπική και η ρομποτική προστατεκτομή
Αφορά στη χρήση υψηλής ενέργειας ακτίνων x ή άλλου τύπου ακτινοβολίας με στόχο τον θάνατο των καρκινικών κυττάρων. Η ακτινοθεραπεία σκοτώνει τα καρκινικά κύτταρα μέσω βλάβης στο γενετικό τους υλικό (DNA). Η βλάβη στο DNA προκαλείται είτε απευθείας, είτε μέσω παραγωγής δραστικών προϊόντων (ελεύθερες ρίζες) που προκαλούν εν συνεχεία βλάβη στο DNA. Τα καρκινικά κύτταρα των οποίων το DNA βλάπτεται πέραν ορίου επιδιόρθωσης, σταματούν να διαιρούνται και πεθαίνουν.
Τύποι ακτινοθεραπείας:
Εξωτερική ακτινοθεραπεία
Η εξωτερική ακτινοθεραπεία αποδίδεται μέσω μονάδων που καλούνται γραμμικοί επιταχυντές (linear accelerator – LINAC). Ο γραμμικός επιταχυντής παράγει μέσω ηλεκτρικού ρεύματος, υψηλής ενέργειας ακτινοβολία που χρησιμοποιείται στη θεραπεία του καρκίνου. Η θεραπεία χορηγείται κλασματοποιημένα δηλαδή η συνολική δόση της θεραπείας διαιρείται σε ημερήσια κλάσματα. Οι ασθενείς υποβάλλονται καθημερινά τις εργάσιμες ημέρες σε θεραπεία, η οποία συνήθως διαρκεί λίγα λεπτά της ώρας.
Τρισδιάστατη σύμμορφη ακτινοθεραπεία: Παραδοσιακά αφορά στην τεχνική ακτινοθεραπείας που εφαρμοζόταν στα περισσότερα κέντρα παγκοσμίως μέχρι την έλευση στην καθημερινή κλινική πράξη των πιο συόγχρονων τεχνικών. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιεί περίπλοκα υπολογιστικά συστήματα και εξελιγμένες μονάδες ακτινοθεραπείας για τη βέλτιστη απόδοση της θεραπείας μέσω δεσμών ακτινοβολίας που συμμορφώνονται στη τρισδιάστατη μορφή του όγκου μέσα στο σώμα.
Ακτινοθεραπεία με πεδία διαμορφούμενης έντασης (Intensity-modulated radiation therapy – IMRT): Πρόκειται για την πλεόν σύγχρονη τεχνική ακτινοθεραπείας και μάλιστα με απόλυτη ένδειξη στον καρκίνο του προστάτη. Με την τεχνική αυτή, μέσω ακόμη πιο προηγμένων υπολογιστικών συστημάτων και υπερμοντέρνων γραμμικών επιταχυντών, ο Ακτινοθεραπευτής Ογκολόγος μπορεί επακριβώς να καθορίσει τη δόση όχι μόνο στον όγκο αλλά και στους υγιείς ιστούς. Μέσω ανάστροφων ή προοπτικών τεχνικών επιτυγχάνεται η διαμόρφωση της χορηγούμενης δέσμης ακτινοβολίας και καθίσταται έτσι δυνατή η χορήγηση μεγαλύτερης δόσης ακτινοβολίας στον όγκο και μικρότερης στους υγιείς ιστούς. Αυξάνεται κατά συνέπεια η πιθανότητα ελέγχου της νόσου και μειώνεται η πιθανότητα ανεπιθύμητων αντιδράσεων.
Ακτινοθεραπεία καθοδηγούμενη από την απεικόνιση (Ιmage Guided Radiation Therapy – IGRT): Η ακτινοθεραπεία καθοδηγούμενη από την απεικόνιση χρησιμοποιεί και ενσωματώνει δεδομένα απεικόνισης (αξονικής ή μαγνητικής τομογραφίας) για την ακριβέστερη απόδοση της θεραπείας. Σε πραγματικό χρόνο, δηλαδή με τον ασθενή σε θέση θεραπείας, λαμβάνονται απεικονιστικά δεδομένα (εικόνες αξονικής τομογραφίας), τα οποία κατόπιν επεξεργασίας από υπολογιστικά συστήματα, προσδιορίζουν τυχόν μεταβολές στο σχήμα και στη θέση του όγκου. Γίνονται εν συνεχεία οι απαραίτητες τροποποιήσεις και προσαρμογές της θεραπείας και έτσι διασφαλίζεται η ακριβέστερη ακτινοβόληση του όγκου με ταυτόχρονη προστασία των υγιών ιστών.
Η βραχυθεραπεία (brachytherapy στα Αγγλικά, από την ελληνική λέξη βραχύς, υποδηλώνοντας την κοντινή απόσταση), αποτελεί τεχνική ακτινοθεραπείας κατά την οποία ραδιενεργός πηγή τοποθετείται πλησίον ή μέσα στον όγκο στόχο. Εφαρμόζεται τυπικά σε περίπτωση καρκίνου μικρού σταδίου και με μικρό μέγεθος προστάτη είτε ως μόνη θεραπεία ειτε σε συνδυασμό με εξωτερική ακτινοθεραπεία, χειρουργείο και χημειοθεραπεία. Σε αντίθεση με την εξωτερική ακτινοθεραπεία κατά την οποία υψηλής ενέργειας ακτίνες Χ κατευθύνονται εξωτερικά στο σώμα του ασθενούς, η βραχυθεραπεία αφορά σε ακριβή τοποθέτηση μέσα ή πλησίον στον όγκο, μικρής ακτίνας δράσης ραδιενεργού πηγής. H εκπέμπουσα ιοντίζουσα ακτινοβολία προσβάλει μόνο τον όγκο χωρίς ή με ελάχιστες παρενέργειες από τους γύρω ιστούς. Είναι έτσι εφικτή η θεραπεία ασθενών με υψηλότερες δόσεις ακτινοβολίας, συγκριτικά με την εξωτερική ακτινοθεραπεία, χωρίς αύξηση της συχνότητας εμφάνισης αντιδράσεων από τα υγιή όργανα.
Αφορά σε χειρουργική αντιμετώπιση (ορχεκτομή) ή κυρίως φαρμακευτική θεραπεία με παράγοντες που αναστέλλουν ή μπλοκάρουν τη φυσιολογική λειτουργία των ορμονών του προστάτη και έτσι επιτυγχάνουν την μη ανάπτυξη των καρκινικών κυττάρων. Υπάρχουν πλήθος φαρμακευτικών παραγόντων με συγκεκριμένες ενδείξεις ανάλογα με το στάδιο της νόσου και το συνδυασμό με άλλες θεραπείες (π.χ. ακτινοθεραπεία).
Αντιανδρογόνα: παράγοντες που μπλοκάρουν τη λειτουργία των ανδρογόνων (ορμόνες που προάγουν τα χαρακτηριστικά του ανδρικού φύλου) όπως η τεστοστερόνη. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν η φλουταμίδη, μπικαλουταμίδη και ενζαλουταμίδη.
Ανάλογα LHRH: αφορούν σε παράγοντες που εμποδίζουν την παραγωγή τεστοστερόνης από τους όρχεις. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν η λιουπρολίδη και η γοζερελίνη.
Αμπιρατερόνη: εμποδίζει την παραγωγή ανδρογόνων από τα καρκινικά κύτταρα. Έχει ένδειξη σε προχωρημένα στάδια της νόσου και σε περιπτώσεις που άλλη ορμονοθεραπεία δεν είναι δραστική.
Ορχεκτομή: αφορά σε χειρουργική αφαίρεση των όρχεων, την κύρια πηγή παραγωγής ανδρικών ορμονών όπως της τεστοστερόνης.
Αφορά σε χρήση αντινεοπλασματικών φαρμακευτικών παραγόντων με στόχο την αναστολή της αύξησης του όγκου είτε μέσω θανάτου των καρκινικών κυττάρων είτε μέσω αναστολής του πολλαπλασιασμού τους. Εφαρμόζεται τυπικά σε προχωρημένα στάδια της νόσου.